Oικονομική ελευθερία στην Ελλάδα την τελευταία 20ετία

Του Κωνσταντίνου Σαραβάκου

Ένα ερώτημα που τίθεται συχνά στον δημόσιο διάλογο, σχετικά με τις οικονομικές πολιτικές που έχουν εφαρμοσθεί διαχρονικά στη χώρα μας, είναι το πόσο ελεύθερη (ή κλειστή) είναι η ελληνική οικονομία. Με άλλα λόγια, σε ποιον βαθμό η ελληνική οικονομία διέπεται από ρυθμίσεις / παρεμβάσεις του κράτους ή είναι απορυθμισμένη και ισχύουν οι κανόνες της ελεύθερης αγοράς. 

Καταρχήν το πρώτο ερώτημα με το οποίο θα πρέπει να ξεκινήσουμε αφορά τον ορισμό: τι είναι η οικονομική ελευθερία; Εν συντομία, θα λέγαμε πως η οικονομική ελευθερία είναι οι προσωπικές επιλογές, οι εθελούσιες συναλλαγές, οι ανοιχτές αγορές και τα ξεκάθαρα προσδιορισμένα και νομικά κατοχυρωμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Ωστόσο, πώς θα μπορούσαμε να μετρήσουμε τις παραπάνω έννοιες, πώς είναι δυνατόν να ποσοτικοποιηθούν;

Μία από τις διεθνώς πιο πετυχημένες προσεγγίσεις για τη μέτρηση των βασικών εννοιών της οικονομικής ελευθερίας είναι ο Δείκτης Οικονομικής Ελευθερίας που δημοσιεύει το Ινστιτούτο Fraser για πάνω από 20 συναπτά έτη, σε συνεργασία με ένα δίκτυο οργανισμών και ερευνητικών φορέων, μεταξύ των οποίων και το ΚΕΦίΜ στην Ελλάδα. Ο Δείκτης μετρά τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές και οι θεσμοί περισσότερων από 160 χωρών στον κόσμο υποστηρίζουν την οικονομική ελευθερία. Η εν λόγω μελέτη αξιολογεί 5 βασικές συνιστώσες της οικονομικής ελευθερίας (το μέγεθος του κράτους· το κράτος δικαίου· την πρόσβαση σε ισχυρό νόμισμα· την ελευθερία στο διεθνές εμπόριο· και το ρυθμιστικό περιβάλλον στην τραπεζική πίστη, τα εργασιακά και την επιχειρηματικότητα) και αξιολογεί την συνολική τους ελευθερία με ένα σκορ από το 0 έως το 10. Όσο πιο ελεύθερη είναι μία οικονομία τόσο υψηλότερη η βαθμολογία της. Με βάση αυτή την βαθμολογία δημοσιεύσει και την κατάταξη των χωρών, όπου οι πιο ελεύθερες οικονομίες βρίσκονται ψηλότερα στον Δείκτη και οι πιο κλειστές χαμηλότερα. 

Σχετικά με το ερώτημα αν οι οικονομικές πολιτικές που έχουν εφαρμοσθεί διαχρονικά στη χώρα μας είναι προς την πλευρά της οικονομικής ελευθερίας, μία πρώτη σύντομη απάντηση δίνεται από το παρακάτω διάγραμμα, όπου φαίνεται η θέση της Ελλάδας στην κατάταξη του Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας τα τελευταίο 20 χρόνια. Είναι εμφανές πως με την πάροδο του χρόνου οι εφαρμοσμένες οικονομικές πολιτικές στην Ελλάδα περισσότερο ρύθμιζαν παρά απελευθέρωναν της οικονομία της χώρας. Αν και πρέπει να σημειωθεί πως σε ορισμένες περιπτώσεις η ελληνική οικονομία όντως απελευθερωνόταν βάσει της βαθμολογίας στον Δείκτη, αυτό συνέβαινε σε πολύ μικρότερο βαθμό από τις υπόλοιπες χώρες με αποτέλεσμα η ελληνική οικονομία να παραμένει κλειστή σε σύγκριση με το διεθνές περιβάλλον, όπου οι περισσότερες χώρες κινούνταν προς την απορρύθμιση.

Γράφημα 1

Από το παραπάνω διάγραμμα γίνεται επίσης σαφές πως με την έναρξη της μνημονιακής περιόδου οι εφαρμοσμένες οικονομικές πολιτικές στην χώρα δεν απελευθέρωσαν την ελληνική οικονομία, αλλά το αντίθετο, τη ρύθμισαν ακόμη περισσότερο. Μέσα σε 7 χρόνια η Ελλάδα κατρακύλησε 34 θέσεις, καταλήγοντας από την 63^η θέση το 2010 στην 97^η το 2017.  Την ίδια στιγμή, οι άλλες 4 χώρες που βρέθηκαν σε προγράμματα διάσωσης είχαν σαφώς μικρότερες διακυμάνσεις (με εξαίρεση την έναρξη της κρίσης στην Κύπρο) και καλύτερες επιδόσεις στην Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας. 

Γράφημα 2

Ακόμη όμως και αν απομονώσουμε τη διεθνή διάσταση που δείχνει η κατάταξη και επικεντρωθούμε στην επίδοση των χωρών στον Δείκτη (δηλαδή όχι στο πως τα πήγαν σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες, αλλά σε σχέση με το εαυτό τους) θα διαπιστώσουμε πως το 2010 η βαθμολογία της χώρας ήταν 7,12 (με άριστα το 10), το 2013 μειώθηκε στο 7,08, το 2016 μειώθηκε ακόμη περισσότερο στο 6,76, για να φτάσει το 2017 στο ιστορικό χαμηλό 6,70 (όπως και το 2015). Παρά τις μικρές βελτιώσεις από έτος σε έτος, στο σύνολο της μνημονιακής περιόδου η Ελλάδα δεν απελευθέρωσε την οικονομία της.

Γράφημα 3

Ακόμη, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αναφερθούμε και στις επιμέρους συνιστώσες του Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας στην Ελλάδα και την εξέλιξη τους μέσα στον χρόνο. Η ελευθερία στο διεθνές εμπόριο δείχνει να έχει μια αρκετά σταθερή επίδοση από το 2005, με μία πιθανή ερμηνεία να είναι το σταθερά ελεύθερο πλαίσιο ανταλλαγής προϊόντων και υπηρεσιών στην ενιαία ευρωπαϊκή αγορά. Το κράτος δικαίου δείχνει επίσης να είναι πιο σταθερό από τις άλλες συνιστώσες, αν και από το 2007 μέχρι το 2012 παρατηρείται μία μειούμενη τάση. 

Το μέγεθος του κράτους δείχνει να έχει τη χειρότερη επίδοση με σημαντική επιδείνωση την περίοδο της κρίσης και των μνημονίων. Μία από τις επικρατέστερες ερμηνείες αυτής της εξέλιξης ενδέχεται να είναι πως η μείωση των κρατικών δαπανών σε απόλυτους αριθμούς δεν ακολούθησε την αντίστοιχη συρρίκνωση του εθνικού εισοδήματος, με αποτέλεσμα ο λόγος κρατικών δαπανών προς το ΑΕΠ να αυξηθεί. Τα κρατικά έσοδα μέσω των φόρων αυξήθηκαν για να αντιμετωπιστεί το έλλειμα και να εξυπηρετηθούν οι δανειακές υποχρεώσεις την στιγμή που η εγχώρια παραγωγή έβαινε μειούμενη.  Η πρόσβαση σε ισχυρό νόμισμα αν και φαίνεται να μη διαταράσσεται σχεδόν καθόλου για σημαντικό χρονικό διάστημα (2000-2014) λόγω της ένταξης της Ελλάδας στο Ευρώ, γνωρίζει μία θεαματική πτώση την περίοδο 2015-2018, προφανώς ως αποτέλεσμα των κεφαλαιακών ελέγχων που επιβλήθηκαν στην Ελλάδα εκείνο το διάστημα. 

Στον αντίποδα, το ρυθμιστικό περιβάλλον στον τραπεζικό τομέα, τα εργασιακά και την επιχειρηματικότητα είναι το μόνο που φαίνεται να απελευθερώθηκε σε σημαντικό βαθμό από τον έλεγχο του κράτους στο διάστημα της κρίσης. Πράγματι, ένα μέρος των δομικών αλλαγών που προέβλεπαν τα μνημόνια για την ελληνική οικονομία ήταν η απελευθέρωση των εργασιακών σχέσεων και η βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος με στόχο τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας (ενδεικτικά βλ. εδώ) και φαίνεται πως σε έναν βαθμό εφαρμόστηκαν. 

Γράφημα 4

Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε πως βάσει των μετρήσεων του Δείκτη Οικονομικής Ελευθερίας του Fraser η ελληνική οικονομία τα τελευταία 20 χρόνια δεν απελευθερωνόταν σε σύγκριση με το διεθνές περιβάλλον και δεν βελτιωνόταν σταθερά η επίδοση της. Ιδιαίτερα, την περίοδο της κρίσης και της εφαρμογής των μνημονιακών υποχρεώσεων η ελληνική οικονομία γινόταν όλο και λιγότερο ελεύθερη, με μοναδική εξαίρεση τον τομέα του ρυθμιστικού περιβάλλοντος, ο οποίος όντως φαίνεται να απελευθερώθηκε. Στο σύνολο τους οι εφαρμοσμένες οικονομικές πολιτικές στην Ελλάδα τα τελευταία 20 χρόνια δεν φαίνεται να κινήθηκαν προς την κατεύθυνση της απορρύθμισης και της απελευθέρωσης, αλλά οδήγησαν σε μεγαλύτερο έλεγχο του κράτους στην ελληνική οικονομία, σε συνδυασμό πάντα και με την αναποτελεσματική προσαρμογή του δημόσιου τομέα στις ανάγκες της κρίσης.