Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1899 ο Αυστριακός οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ. Με αφορμή την ημέρα αυτή, δημοσιεύουμε ένα παλαιότερο άρθρο του Kai Weiss που αναρτήθηκε στα ελληνικά στη στήλη Think Tanks του ΚΕΦίΜ στο liberal.gr στις 27 Ιουλίου 2018.

Του Kai Weiss

Ο Φρίντριχ Χάγιεκ (1899-1992) τιμάται σήμερα από τους ανά τον κόσμο λάτρεις της ελευθερίας. Ο Αυστριακός με τη διπλή έννοια – τόσο αυτή του Αυστριακού πολίτη, όσο και του εκπροσώπου της Αυστριακής Οικονομικής Σχολής – αναφέρεται μεταξύ των διαπρεπέστερων κλασικών φιλελεύθερων οικονομολόγων όλων των εποχών: στην ίδια χορεία με τον Άνταμ Σμιθ, τον Ντέιβιντ Ρικάρντο και τον Λούντβιχ φον Μίζες. Εκπροσωπεί ένα από τα λίγα ευτυχή παραδείγματα ενός Αυστριακού, που πάντα ήταν σεβαστός στην πνευματική κοινότητα και γι’ αυτό βραβεύτηκε με το Νόμπελ Οικονομικής Επιστήμης το 1974. Κανείς άλλος φιλελεύθερος στοχαστής πέρα από τον Μίλτον Φρίντμαν δεν άσκησε μεγαλύτερη επιρροή στα πολιτικά γεγονότα του 20ου αιώνα: η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Ρόναλντ Ρήγκαν, ο Λούντβιχ Έρχαρντ και πολλοί άλλοι επηρεάστηκαν από το έργο του.

Γίνεται λοιπόν ακόμη πιο εντυπωσιακό το γεγονός ότι, παρ’ όλα αυτά, πολλοί φιλελεύθεροι απλά δεν γνωρίζουν πολλά πράγματα για τις ιδέες του. Το να γνωρίζει κανείς την ύπαρξη του Χάγιεκ έχει γίνει κάτι πολύ διαφορετικό από το να διαβάσει το έργο του και να κατανοήσει τις ιδέες του. Το δεύτερο είναι κάτι το εκπληκτικά δύσκολο και αρκετοί άνθρωποι, εμού συμπεριλαμβανομένου, σχεδόν αποκοιμήθηκαν διαβάζοντας το διασημότερο έργο του, τον Δρόμο προς τη δουλεία, για πρώτη φορά.

Από πού να ξεκινήσει λοιπόν κανείς; Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τις ιδέες του Χάγιεκ και τις σημαντικότερες έννοιες που χρησιμοποίησε, υπάρχουν διάφορα δοκίμια και συντομότερα έργα τα οποία, κυρίως λόγω τις απλούστερης γραφής τους, είναι αρκετά ευνόητα και αξίζει να διαβαστούν. Ακολουθεί μια επιλογή πέντε μόνο τρόπων να γνωρίσει κανείς τον Χάγιεκ:

1. Ο ατομισμός του Χάγιεκ και η κριτική του έναντι των ορθολογιστών

Hayek, Friedrich A. (1952). Individualism: True and False

Ένα από τα γνωστότερα δοκίμια του Χάγιεκ με τίτλο Why I am Not a Conservative (Γιατί δεν είμαι συντηρητικός) είναι ήδη προκλητικό λόγω του τίτλου του αυτού. Εκεί, ο Χάγιεκ επιτίθεται ολομέτωπα στον συντηρητισμό και τεκμηριώνει την απόρριψή του αυτής της γραμμής σκέψης. Ταυτόχρονα, ενδιαφέρον έχει ο λόγος που ο Χάγιεκ αισθάνθηκε την ανάγκη να γράψει αυτό το κείμενο: οι συντηρητικοί πάντα τον θεωρούσαν δικό τους (πράγμα που ισχύει ακόμη και σήμερα, καθώς θεωρούν ότι η κριτική του Χάγιεκ αφορά μόνο ένα συγκεκριμένο είδος συντηρητισμού, αλλά όχι τον δικό τους).

Κι αυτό δεν είναι παράλογο, καθώς ιδιαίτερα στο δοκίμιό του με τίτλο Individualism: True and False (Ατομισμός: Αληθής και ψευδής), το πρώτο στη συλλογή Individualism and Economic Order (Ατομισμός και οικονομική τάξη), οι παραδοσιοκρατικές ρίζες του γίνονται εμφανείς (μολονότι την ίδια ώρα ποτέ δεν παραμελεί τις πιθανότητες για πρόοδο). Ο Χάγιεκ διακρίνει ανάμεσα σε δύο είδη ατομισμού: επιτίθεται στον ρασιοναλιστικό, που ιεραρχεί πρώτα την λογική σε κάθε διαδικασία λήψης απόφασης και προσπαθεί να απαλλαγεί από οτιδήποτε δεν θεωρείται “ορθολογικό” από τους ρασιοναλιστές.

Για τον Χάγιεκ όμως υπάρχει και ένα άλλο είδος ατομισμού. Είναι ο ατομισμός του Μπερκ, του Τοκβίλ, του Άκτον, του Σμιθ και του Χιουμ. Αυτός ο ατομισμός θεωρεί πως το άτομο γεννιέται μέσα σε μια κοινωνία – και οι κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο της κοινωνίας και του στενού περιβάλλοντος έχουν κρίσιμη σημασία. Οι κοινωνική θεσμοί, οι παραδόσεις και οι κανόνες έχουν θεμελιώδη σημασία και διασφαλίζουν μια “εύτακτη ελευθερία” που αντιδιαστέλλεται στο χάος. Χωρίς κοινωνικούς θεσμούς και κανόνες, από τους οποίους οι ρασιοναλιστές θέλουν να απαλλαγούν, ο Χάγιεκ πιστεύει πως η ζωή στο πλαίσιο μιας κοινωνίας δεν θα ήταν εφικτή.

2. Το πρόβλημα της γνώσης

Hayek, Friedrich A. (1945). The Use of Knowledge in Society

Hayek, Friedrich A. (1974). The Pretense of Knowledge

Δύο ιδέες ξεχωρίζουν στα γραπτά του Χάγιεκ: η μία είναι αυτή της “αυθόρμητης τάξης” (βλ. Σημείο 3), και η άλλη το “πρόβλημα της γνώσης”. Το τελευταίο είναι το θέμα δύο από τον διασημότερων δοκιμίων του, το The Pretense of Knowledge (Η πρόφαση της γνώσης) που αποτελεί την ομιλία αποδοχής του βραβείου Νόμπελ, και το The Use of Knowledge in Society (Η χρήση της γνώσης στην κοινωνία).

Με λίγα λόγια, το πρόβλημα της γνώσης έχει ως εξής (προειδοποιώ ότι ο όρος “γνώση” θα εμφανίζεται αρκετά συχνά στις επόμενες προτάσεις: Η γνώση είναι εξαιρετικά κατεσπαρμένη στον κόσμο. Κάθε άνθρωπος έχει πρόσβαση μόνο σε ένα απειροελάχιστο μέρος της – και κανείς δεν θα μπορούσε να κατέχει όλη την υφιστάμενη γνώση. Ένας καλοκάγαθος δικτάτορας για παράδειγμα ποτέ δεν θα μπορούσε να ξέρει τι γνωρίζει ατομικά ο καθένας – τις γνωρίζει ένας οικοδόμος, ένας υποδηματοποιός, ένας επιστήμονας υπολογιστών και ούτω καθεξής. Αν το κράτος – ή ο οποιοσδήποτε – αξίωνε παρ’ όλα αυτά να γνωρίσει τα πάντα, το αποτέλεσμα θα ήταν το χάος. Μόνο η αγορά, με το σύστημα των τιμών, μπορεί να συντονίσει αυτή τη διασκορπισμένη γνώση.

Το πρόβλημα της γνώσης του Χάγιεκ είναι ακόμη ένα θεμελιώδες επιχείρημα εναντίον του κεντρικού σχεδιασμού και καταδεικνύει, όπως και το πρόβλημα του υπολογισμού του Μίζες πως ο σοσιαλισμός είναι αδύνατον να λειτουργήσει ποτέ.

3. Η αυθόρμητη τάξη κατά την παράδοση του Σμιθ και του Μένγκερ

Horwitz, Steven (2001). From Smith to Menger to Hayek: Liberalism in the Spontaneous-Order Tradition

Η δεύτερη διάσημη έννοιά του, αυτή της αυθόρμητης τάξης, συνδυάζει ως έναν βαθμό τα δύο πρώτα σημεία. Για τον Χάγιεκ, το άτομο διαδραματίζει τον καθοριστικό ρόλο στην ανάλυση – μόνο το άτομο δρα εξάλλου – αλλά πάντα σε σχέση με τους άλλους, συνεργαζόμενο και συναλλασσόμενο με αυτούς (ή δυνητικά βεβαίως, διεξάγοντας πόλεμο). Έτσι, όλοι συνεισφέρουν στην κοινωνία. Αυτή η συνεργασία μεταξύ των ανθρώπων επιτρέπει την ανάδυση μιας αυθόρμητης τάξης – αυτόματα. Στην οικονομία, το σύστημα των τιμών συντονίζει τις δραστηριότητες της αγοράς. Στην κοινωνία και την πολιτική, αναπτύσσονται οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί και κανόνες.

Είναι αναγκαίο αυτή η διαδικασία να λαμβάνει χώρα από κάτω προς τα πάνω και όχι ιεραρχικά. Θα συνιστούσε κι εδώ πρόφαση γνώσης αν μια ανώτερη αρχή προσπαθούσε να ελέγξει και να καθοδηγήσει την κοινωνία. Ως προς αυτό, ο Χάγιεκ ακολουθεί μια διαπρεπή παράδοση. Σύμφωνα με το έργο του Steve Horwitz From Smith to Menger to Hayek (Από τον Σμιθ, στον Μένγκερ και στον Χάγιεκ), οι διανοητές του σκωτσέζικου διαφωτισμού έκαναν τα πρώτα βήματα στην κατεύθυνση της έννοιας της αυθόρμητης τάξης – ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονται ο Άνταμ Σμιθ, ο Άνταμ Φέργκιουσον, ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Μπέρναρντ Μάντεβιλ (ο οποίος βεβαίως δεν ήταν Σκωτσέζος). Κι αυτό είναι αλήθεια: η ιδέα της αόρατης χειρός του Σμιθ έχει πολλές ομοιότητες.

Στα βήματα των Σκωτσέζων κινήθηκε ο ιδρυτής της Αυστριακής Σχολής, Καρλ Μένγκερ, ο οποίος εξήγησε την ανάδυση των κοινωνικών θεσμών περιγράφοντάς τους ως το αποτέλεσμα αυθόρμητων, οργανικών διαδικασιών. Κανένα από τα άτομα δεν γνώριζε αναγκαία ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα. Μέσω όμως του ιδιοτελούς τους συμφέροντος, όλοι συμμετείχαν στη διαδικασία, και αυτοί οι θεσμοί φάνηκε να εμφανίζονται σχεδόν τυχαία (το παράδειγμα του Μένγκερ στο έργο του για την Προέλευση του Χρήματος είναι πολύ γνωστό). Ο Χάγιεκ πήγε αυτές τις ιδέες ένα βήμα παραπέρα τοποθετώντας τη γνώση του ατόμου στο επίκεντρο. (Ακόμη ένα σπουδαίο παράδειγμα αυτής της παράδοσης είναι το μικρό δοκίμιο του ιδρυτή του FEE Leonard Read με τίτλο I, Pencil [Εγώ, το Μολύβι]).

4. Η αποκρατικοποίηση του χρήματος

Hayek, Friedrich A. (1976). The Denationalization of Money

Hayek Friedrich A. (1977). A Free-Market Monetary System

Στους φιλελεύθερους κύκλους υπάρχουν κάποιες, για να το πώ ήπια, διαφωνίες ως προς το ποια θα πρέπει να είναι μια κλασικά φιλελεύθερη νομισματική πολιτική. Θα ξεπερνούσε τον σκοπό αυτού του άρθρου το να μιλούσαμε για τις διαφορές ανάμεσα στην Αυστριακή Σχολή και τη Σχολή του Σικάγο (που έχει ως επίκεντρο τον Μίλτον Φρίντμαν). Ακόμη και μεταξύ των Αυστριακών υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις. Ο Μάρεϊ Ρόθμπαρντ και ο Λούντβιχ φον Μίζες για παράδειγμα, υποστήριζαν έντονα την επιστροφή στον κανόνα του χρυσού.

Ο Χάγιεκ είχε μια διαφορετική ιδέα: Γι’ αυτόν, η επίλυση στο πρόβλημα ότι το κράτος μπορεί, κατ’ αρχήν, να τυπώνει ένα απεριόριστο ποσό χρήματος αν το χρήμα βρίσκεται στον έλεγχο της κυβέρνησης, θα ήταν χονδρικά απλώς να ιδιωτικοποιήσουμε το χρήμα, δηλαδή να το αποκρατικοποιήσουμε. Κάθε τράπεζα, κάθε χρηματοπιστωτικός θεσμός, κάθε εταιρία, οποιοσδήποτε θα μπορούσε να εφεύρει το δικό του χρήμα και να το προσφέρει στην αγορά. Όπως και με κάθε άλλο αγαθό, θα αναδυόταν μια αγορά για το καλύτερο προϊόν και κάποια νομίσματα θα επικρατούσαν σ’ αυτόν τον ανταγωνισμό (καθώς το κόστος συναλλαγής με εκατοντάδες νομίσματα θα ήταν πιθανότατα υπερβολικά υψηλό).

Ιδίως στη σημερινή εποχή με το Bitcoin και τα υπόλοιπα κρυπτονομίσματα, αυτή η ιδέα έχει βρει νέα δημοτικότητα – κάποιοι μάλιστα φτάνουν μέχρι το σημείο να πιστεύουν ότι τα ηλεκτρονικά νομίσματα είναι η υλοποίηση του οράματος του Χάγιεκ.

5. Το ανέφικτο της κοινωνικής δικαιοσύνης

Firing Line with William F. Buckley Jr.: Is There a Case for Private Property? (1977) (YouTube)

Το δεύτερο μέρος της τριλογίας του Χάγιεκ Law, Legislation, and Liberty (Νόμος, νομοθεσία και ελευθερία) καλύπτει την έννοια της “κοινωνικής δικαιοσύνης” και φέρει γι’ αυτόν τον λόγο τον τίτλο The Mirage of Social Justice (Η χίμαιρα της κοινωνικής δικαιοσύνης). Σ’ αυτό το θέμα όμως, υπάρχει ένα σπάνιο βίντεο ενός επεισοδίου της εκπομπής του William F. Buckley Firing Line.

Εκεί, ο Χάγιεκ εξηγεί ότι η ιδέα πως μια κοινωνία συνολικά μπορεί να είναι δίκαιη ή άδικη είναι ένας μύθος ή μερικές φορές απλά μια πρόφαση για την επέκταση των αρμοδιοτήτων του κράτους. Μόνο ένα άτομο μπορεί να είναι δίκαιο ή άδικο στις πράξεις του.

Πέρα από το επεισόδιο του Firing Line, μια πιο λεπτομερειακή εξήγηση της κριτικής του Χάγιεκ έναντι των επιχειρημάτων της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι διαθέσιμη στο The Conservative Online.

Η πρόκληση του Χάγιεκ

Το να διαβάσει κανείς τα έργα του Χάγιεκ μπορεί να αποδειχθεί μια απρόβλεπτη πρόκληση και πολλοί γρήγορα αποθαρρύνονται από το να συνεχίσουν την ανάγνωση. Άλλοι θα σταματήσουν με το συμπέρασμα ότι απλά είναι υπερτιμημένος – το οποίο είναι σχεδόν εξίσου κακό με όσους τον θεωρούν σοσιαλιστή (μια διαφορετική, αλλά εξίσου περίεργη ιστορία για μια άλλη φορά).

Είναι γι’ αυτό σκόπιμο να ξεκινήσει κανείς από τα ευκολότερα έργα και δοκίμια του. Αυτό δεν σημαίνει πως τα μεγαλύτερα έργα του δεν αξίζει να τα διαβάσει κανείς – ακριβώς το αντίθετο, καθώς είναι τουλάχιστον εξίσου καλά (εξάλλου περιλαμβάνουν τον Δρόμο προς τη δουλεία). Αλλά είναι δύσκολα να τα διαβάσει κανείς και χρειάζεται λίγο χρόνο για να τα συνηθίσει.

Το σύστημα σκέψης του Χάγιεκ είναι περίπλοκο όσο σχεδόν κανένα άλλου στοχαστή του περασμένου αιώνα. Το να γνωρίσει κανείς αυτές τις ιδέες αξίζει τον κόπο όχι μόνο για τους φιλελευθέρους, αλλά για όλους. Ελπίζω ότι αυτός ο κατάλογος θα λειτουργήσει ως μια πιο εύκολη εισαγωγή στη σκέψη ενός από τους σπουδαιότερους κλασικούς φιλελεύθερους στην ιστορία.

—

Ο Kai Weiss είναι ερευνητής στο Austrian Economics Center και μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Hayek Institute.