2021
Το 2021 οι Ελληνίδες και οι Έλληνες θα τιμήσουμε τα διακόσια χρόνια από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται για την επέτειο του σημαντικότερου γεγονότος της νεοελληνικής ιστορίας, που συνδέεται άμεσα και με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους.
Ι. Εισαγωγή
Αυτή είναι η δεύτερη κατά σειρά δημοσκόπηση του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών – Μάρκος Δραγούμης που καταγράφει την πρόσληψη της Επανάστασης του 1821 τόσο στη σημερινή ελληνική κοινωνία συνολικά, όσο και στις επιμέρους ομάδες που την συγκροτούν. Στην κατεύθυνση αυτή συνειδητά σχεδιάσαμε την έρευνα έτσι ώστε να μην υποβάλλει καμία συγκεκριμένη επιμέρους οπτική για την Επανάσταση. Οι ερωτήσεις της είναι απλές και ευθείες, ώστε να αποφεύγεται η επίδραση του πλαισίου (framing effect) και η χειραγώγηση των απαντήσεων. Προσπαθήσαμε τέλος το ερωτηματολόγιο να μην έχει τον χαρακτήρα ενός τεστ ιστορικών γνώσεων.
Η δημοσκόπηση αυτή – η δεύτερη από συνολικά τρεις που διεξάγονται σε ετήσια βάση – ανήκει στις δράσεις του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦίΜ «Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση» που υλοποιείται με την υποστήριξη του John Templeton Foundation και έχει ως σκοπό να αναδείξει τη φιλελεύθερη και δημοκρατική διάσταση της Ελληνικής Επανάστασης εμπλουτίζοντας με ιστορικά τεκμήρια τον δημόσιο και τον επιστημονικό διάλογο στη χώρα μας. Στο πλαίσιο του ευρύτερου αυτού προγράμματος, από το ΚΕΦίΜ έχει ήδη οργανωθεί ένα σεμινάριο 18 ωρών, έχουν δημοσιευθεί πάνω από 20 άρθρα στην κυριακάτικη Καθημερινή, έχουν διεξαχθεί 6 διαδικτυακές εκπομπές (podcast) και θα ακολουθήσουν άλλες 20 περίπου με τη συμμετοχή κορυφαίων ιστορικών. Ακόμη, προετοιμάζεται η έκδοση τεσσάρων βιβλίων σε συνεργασία με την εφημερίδα Τα Νέα, και έχει προγραμματιστεί η οργάνωση μιας σειράς σεμιναρίων και εργαστηρίων καθώς και ενός συνεδρίου.
Η ανά χείρας έρευνα πραγματοποιήθηκε από την εταιρία MARC τον Δεκέμβριο του 2020 με τη μέθοδο της πολυσταδιακής τυχαίας δειγματοληψίας με χρήση quota βάσει φύλου, ηλικίας και γεωγραφικής κατανομής, με τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε 1.206 νοικοκυριά από 17 ερευνητές της MARC. Η τρίτη και τελευταία έρευνα θα πραγματοποιηθεί στα τέλη Δεκεμβρίου 2021.
Στο κείμενο που ακολουθεί συζητάμε τα αποτελέσματα της δεύτερης δημοσκόπησης συγκρίνοντάς τα με τα αντίστοιχα της πρώτης. Δεν θα εξετάσουμε τα ιστοριογραφικά ζητήματα, καθώς το κάναμε στην εκτεταμένη ανάλυση που συνόδευσε την πρώτη δημοσκόπηση και είναι διαθέσιμη εδώ. Θα προσπαθήσουμε κυρίως να ανιχνεύσουμε τις διαφορές που είναι μικρές αλλά ορατές. Η εμφανέστερη από αυτές είναι ότι, καθώς πλησιάζαμε την επέτειο των 200 ετών από την έναρξη της Επανάστασης, οι Ελληνίδες και οι Έλληνες φάνηκε να ενδιαφέρονται περισσότερο για το μεγάλο αυτό γεγονός. Υπάρχει και μια δεύτερη όμως διαφορά, που για εμάς στο ΚΕΦίΜ είναι σημαντική: Πρόκειται για την αξιοσημείωτη αύξηση του ποσοστού των απαντησάντων που διακρίνουν τα φιλελεύθερα χαρακτηριστικά της Επανάστασης καθώς και τον σημαντικό ρόλο των προσώπων που συμβολίζουν τη φιλελεύθερη και δημοκρατική διάστασή της.
Πώς βλέπουν οι Έλληνες την Επανάσταση του 1821;
II. Τι είδους Επανάσταση ήταν η Ελληνική;
Το 91,6% [90,4%] των πολιτών θεωρούν, βεβαίως, ότι η Επανάσταση ήταν κυρίως Εθνική. Οι διαφοροποιήσεις ανάλογα με το φύλο, την ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο ή το εισόδημα είναι μικρές. Αντίθετα, οι απαντήσεις διαφοροποιούνται αισθητά ανάλογα με τον ιδεολογικό αυτοπροσδιορισμό και την εκλογική συμπεριφορά των απαντησάντων. Ενώ οι συντηρητικοί (96,8%), οι φιλελεύθεροι (94,7%), οι ψηφοφόροι της ΝΔ (94,9%) και του ΚΙΝΑΛ (94,8%) αναγνωρίζουν σαφέστατα τον εθνικό χαρακτήρα της Επανάστασης σε υψηλά ποσοστά, δεν συμβαίνει το ίδιο με τους κομμουνιστές (76%) και τους ψηφοφόρους του ΚΚΕ (69,9%). Όμως ακόμη και αυτοί δεν αμφισβητούν συλλήβδην τον εθνικό χαρακτήρα της Επανάστασης, καθώς ένα μέρος τους απλώς επιλέγει να απαντήσει «εν μέρει», καθώς θεωρεί ότι η Επανάσταση είχε και κοινωνικά χαρακτηριστικά που δεν πρέπει να υποτιμηθούν.
Πολύ υψηλά όμως, και αυξημένα σε σχέση με την προηγούμενη έρευνα γνώμης, είναι τα ποσοστά όσων θεωρούν ότι η Επανάσταση ήταν θρησκευτική (74,5% [69,6%]), κοινωνική (73,3% [69,1%]), δημοκρατική (65,5%[61,4%]) αλλά και φιλελεύθερη (73,9% [66,6%]). Η αύξηση του ποσοστού όσων θεωρούν την Επανάσταση φιλελεύθερη είναι η μεγαλύτερη μεταξύ των επιμέρους χαρακτηρισμών και αρκετά εντυπωσιακή καθώς ξεπερνά τις εφτά ποσοστιαίες μονάδες.
Φιλελεύθερο χαρακτήρα αναγνωρίζουν στην Επανάσταση κυρίως οι γυναίκες (οι 8 στις 10), οι νεότεροι σε ηλικία, και οι απόφοιτοι ΑΕΙ (75,9%). Το ίδιο ισχύει για τους 8 στους 10 φιλελεύθερους αλλά και τους συντηρητικούς και τους σοσιαλδημοκράτες σε επίσης πολύ υψηλά ποσοστά (76,9% και 77,4% αντίστοιχα). Η κομματική υποστήριξη δεν φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά τις απαντήσεις: το 76,3% που καταγράφεται μεταξύ των ψηφοφόρων της ΝΔ απέχει λίγο από το 72,2% των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ, το 70,1% των ψηφοφόρων του ΚΙΝΑΛ και το 68,1% των ψηφοφόρων του ΚΚΕ (αλλά μόνο το 63% των κομμουνιστών).
Οι ομάδες που αναγνωρίζουν εντονότερα θρησκευτικό χαρακτήρα στην Επανάσταση είναι οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (85,9%), οι οικονομικά λιγότερο ισχυροί (82,2%), οι εθνικιστές (83,9%), οι συντηρητικοί (81,9%) και οι ψηφοφόροι της ΝΔ (80,4%), ενώ τα ποσοστά είναι χαμηλότερα ανάμεσα στα άτομα με υψηλότερο εισόδημα (60,8%), τους σοσιαλιστές (66,1%) αλλά κυρίως τους κομμουνιστές (40%).
Κοινωνικό χαρακτήρα αποδίδουν στην Επανάσταση κυρίως οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ (82,8%) ενώ σε λιγότερο βαθμό οι συντηρητικοί (63,6%). Δημοκρατικό χαρακτήρα αναγνωρίζουν κυρίως οι φιλελεύθεροι (70,8%), οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (71,5%) και οι γυναίκες ηλικίας 35-44.
ΙΙΙ. Τα γεγονότα
H ερώτηση που αφορά τα σημαντικότερα γεγονότα του Αγώνα τέθηκε για πρώτη φορά στην παρούσα δημοσκόπηση και συνεπώς δεν υπάρχουν συγκριτικά στοιχεία με την πρώτη έρευνα. Οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να αναφέρουν αυθόρμητα το σημαντικότερο κατά τη γνώμη τους γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης. Όπως ήταν αναμενόμενο, αναφέρθηκαν κυρίως πολεμικά γεγονότα σε ποσοστό 59,3%. Ένα αξιόλογο όμως ποσοστό (20,9%) επιλέγει πολιτικά γεγονότα και γεγονότα της εσωτερικής σύγκρουσης μεταξύ των Επαναστατών, όπως την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, την κήρυξη της Επανάστασης, τις Εθνοσυνελεύσεις, τη φυλάκιση του Κολοκοτρώνη μετά το τέλος της δεύτερης φάσης του Εμφυλίου, τον ίδιο τον Εμφύλιο, και τη δολοφονία του Καποδίστρια. Το 4,1% αντιμετωπίζει ως μέρος της Επανάστασης την πολύ προγενέστερη σύγκρουση Σουλιωτών-Αλή Πασά και τα γεγονότα του 1803.
Σχετικά με τα γεγονότα του Αγώνα, αξίζει να παρατηρήσουμε τα εξής:
(α) Η μάχη στα Δερβενάκια και η Άλωση της Τριπολιτσάς βρίσκονται στην πρώτη θέση μεταξύ των αυθόρμητων απαντήσεων, δικαιολογημένα βέβαια, καθώς εξασφάλισαν την σταθεροποίηση της Επανάστασης στον Μοριά. Και τα δύο αυτά γεγονότα συνδέονται με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και την στρατηγική του, η οποία μπορεί αρχικώς να συνάντησε αντιδράσεις αλλά δικαιώθηκε πλήρως. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Κολοκοτρώνης παραμένει ο πιο δημοφιλής ήρωας της Ελληνικής Επανάστασης, μεταξύ των άλλων και λόγω του ότι η στρατιωτική του δράση είναι περισσότερο γνωστή από εκείνη των άλλων δημοφιλών ηρώων. Έτσι, δεν βλέπουμε μεταξύ των απαντήσεων μάχες που συνδέονται με πρόσωπα όπως ο Γεώργιος Καραϊσκάκης ή ναυμαχίες του Ανδρέα Μιαούλη.
(β) Οι επιλογές αυτές μπορούν να μας δώσουν μια ενδιαφέρουσα πολεμική γεωγραφία της Επανάστασης, καθώς από τα αναφερθέντα στις απαντήσεις γεγονότα, τα 6 διαδραματίζονται στην Πελοπόννησο, τα 2 στην Ανατολική Ρούμελη, το 1 στη Δυτική Ρούμελη, τα 3 στο Αιγαίο (δεν περιλαμβάνουν όμως ναυμαχίες), το 1 στη Μολδοβλαχία και το 1 στην Ήπειρο (αλλά 18 χρόνια πριν την έναρξη της Επανάστασης).
(γ) Οι απαντήσεις αποτυπώνουν και τη χρονολογική διάσταση της πρόσληψης του Αγώνα, δηλαδή των πολεμικών γεγονότων (1821-1829). Υπάρχει μάλιστα και μια ξεκάθαρη τομή, το 1822 (βλ. Γράφημα), που αντανακλά την ύφεση (μόνο στον Μοριά όμως) των πολεμικών γεγονότων κατά την περίοδο 1823-1824, αλλά και την υποχώρηση του Αγώνα. Από το 1823 έως το 1827, χονδρικά από τη νίκη στα Δερβενάκια μέχρι τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, δεν μεσολαβεί κάποιο πολεμικό γεγονός με θετικό πρόσημο – αντίθετα, καταγράφεται ένα πολιτικό γεγονός με αρνητικό πρόσημο, ο Εμφύλιος (τον οποίο αναδεικνύει το 2% των απαντησάντων).
(δ) Η επιδρομή του Ιμπραήμ δεν επιλέγεται ως σημαντικό γεγονός παρά μόνο μία από τις συνέπειές της, η μάχη στο Μανιάκι. Η άφιξη του λόρδου Βύρωνα, τα δάνεια και η διπλωματική δραστηριότητα επίσης δεν αναδεικνύονται ως σημαντικά στις απαντήσεις.
(ε) Αρνητικά καταγράφεται η απουσία αναφορών μεταξύ των απαντήσεων στη δράση του ελληνικού στόλου που υπήρξε καθοριστική για την επιτυχή έκβαση της Επανάστασης, με την εξαίρεση βέβαια της πυρπόλησης της τουρκικής ναυαρχίδας από τον Κανάρη. Ένα υψηλό ποσοστό των απαντησάντων αναφέρει τη ναυμαχία στο Ναβαρίνο, στην οποία όμως δεν συμμετείχε ο ελληνικός στόλος.
(στ) Ένα αξιοσημείωτο ποσοστό (20,8%) αναφέρει τραγικά γεγονότα, ήττες και σφαγές (Μεσολόγγι, Ζάλογγο, Σούλι, Μανιάκι, Αλαμάνα, Ψαρά, Χίος). Αν προσθέσουμε και τα πολιτικά γεγονότα με αρνητικό πρόσημο (π.χ. εμφύλιος, δολοφονία Καποδίστρια) το ποσοστό αυτό φτάνει το 23,9% των απαντήσεων ή, ακριβέστερα, το 30% περίπου των απαντησάντων.
(ζ) Ένα ομοίως αξιοσημείωτο ποσοστό (17,2%) αδυνατεί να ανακαλέσει κάποιο γεγονός της Επανάστασης. Τα ποσοστά όσων δηλώνουν άγνοια ή αδυναμία ανάκλησης είναι υψηλότερα κυρίως στις γυναίκες (22,7%), τους νέους (25,6%), τους απόφοιτους πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (34,6%), τους οικονομικά αδύναμους (24,4%), τους φιλελεύθερους (17,8%) και τους ψηφοφόρους του ΣΥΡΙΖΑ (19,9%), ενώ χαμηλότερα ποσοστά καταγράφονται στους άντρες (11,8%), τους μεσήλικες και τους ηλικιωμένους (11,6 % και 12,9% αντίστοιχα), τους απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (11,5%), τους ευπορότερους (7,6%), τους συντηρητικούς (6,5%), τους ψηφοφόρους του ΚΙΝΑΛ (6,2%) και του ΚΚΕ (10,3%).
(η) Οι διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών σε αρκετές περιπτώσεις είναι έντονες, αλλά αυτό οφείλεται κυρίως στο υψηλό ποσοστό των γυναικών που δεν ανέφεραν κάποιο γεγονός της Επανάστασης. Μεταξύ των διαφορών αυτών, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι οι άντρες αναφέρουν σε σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό τον Εμφύλιο (Άνδρες: 3,2%, Γυναίκες: 0,7%) και τη ναυμαχία του Ναβαρίνου (Άνδρες: 15,3%, Γυναίκες: 6,9%), ενώ αντιστοίχως οι γυναίκες αναφέρουν σημαντικά περισσότερο από τους άνδρες την Άλωση του Μεσολογγίου (Γυναίκες: 12,9%, Άνδρες: 7,5%) και τη δραστηριότητα της Φιλικής Εταιρείας (Γυναίκες: 7,8%, Άνδρες: 9,9%).
Οι εθνικιστές και οι φιλελεύθεροι θυμούνται περισσότερο την Τρίπολη και τα Δερβενάκια, οι συντηρητικοί το Μεσολόγγι και την Τρίπολη, οι σοσιαλδημοκράτες και οι σοσιαλιστές τα Δερβενάκια και το Ναβαρίνο. Το υψηλότερο ποσοστό αναφοράς στα Δερβενάκια (32,8%) καταγράφουν όμως οι κομμουνιστές, που θυμούνται επίσης το Μεσολόγγι.
(θ) Τις Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα θυμούνται κυρίως νέες γυναίκες, σοσιαλδημοκράτες (3,5%) και κομμουνιστές (3,6%, και 5,2% μεταξύ των ψηφοφόρων του ΚΚΕ) ενώ δεν τα αναφέρουν οι εθνικιστές, οι συντηρητικοί, οι σοσιαλιστές και οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ.
Η ναυμαχία του Ναβαρίνου αναδεικνύεται ως σημαντικότερη για τους άντρες (15,3%), την ηλικιακή ομάδα 55-54 (16,3%), τους απόφοιτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (15,6%), όσους έχουν υψηλότερο εισόδημα (17,9%), τους σοσιαλιστές (13,7%), τους ψηφοφόρους του ΚΙΝΑΛ (17,8%) και της ΝΔ (14,9%) ενώ είναι λιγότερο σημαντική για τις γυναίκες (6,9%), τους απόφοιτους πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (2,6%), όσους έχουν χαμηλότερο εισόδημα (6,9%), τους συντηρητικούς (1,6%), τους κομμουνιστές (5,6%), και τους ψηφοφόρους του ΚΚΕ (3,6%).
IV. Τα πρόσωπα
Η κατάταξη των πρωταγωνιστών είναι παρόμοια με εκείνη της πρώτης δημοσκόπησης. Ελάχιστα άλλαξαν έκτοτε, και συνεπώς δεν έχουμε να προσθέσουμε κάτι το ιδιαίτερο πέρα από τις παρακάτω παρατηρήσεις.
(α) Οι πιο δημοφιλείς μεταξύ των πρωταγωνιστών του Αγώνα σημειώνουν μια ορατή πτωτική τάση σε σχέση με την προηγούμενη δημοσκόπηση, ενώ αντίθετα σημειώνεται άνοδος στις απαντήσεις που αφορούν τον Κανάρη, τον Υψηλάντη, τον Ρήγα και τους Φιλικούς συνολικά (7,1% [6,0%]). Ενδιαφέρον έχει επίσης η εμφάνιση του Αδαμάντιου Κοραή στον κατάλογο των απαντήσεων. Αυτές όμως οι μικρές διαφορές, όπως καταδεικνύει το γράφημα 4.1 δεν φαίνεται να είναι σημαντικές, με μια εξαίρεση: την ενίσχυση των ποσοστών που αφορούν τα πρόσωπα που σχετίζονται με τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της Επανάστασης (ο Αδαμάντιος Κοραής από 87,5% σε 90,2%, ο Λόρδος Βύρων από 83,4% σε 85,4%, ο Αναστάσιος Πολυζωίδης από 26,4% σε 29,9%), ακόμα και οι εκπρόσωποι των δυναμικών αστικών στρωμάτων (ο Λάζαρος Κουντουριώτης από 67,7% σε 72%).
Η πιο εντυπωσιακή αύξηση αφορά την εικόνα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου - από το 55,1% στο 63,8%, σχεδόν 9 ποσοστιαίες μονάδες. Η αύξηση αυτή οφείλεται κυρίως στις γυναίκες (65,6%), τους νέους (69,4%), όσους έχουν υψηλό εισόδημα (69,7%), τους φιλελεύθερους (70,3%), τους ψηφοφόρους ΝΔ, ΚΙΝΑΛ και ΣΥΡΙΖΑ (69%, 68,7%, και 67,4% αντίστοιχα). Υψηλές αρνητικές κρίσεις (30,1%), που όμως δεν υπερβαίνουν τις θετικές, καταγράφονται μεταξύ των ατόμων 55-64 ετών. Η μόνη κατηγορία όπου οι αρνητικές κρίσεις για τον Αλ. Μαυροκοδράτο υπερβαίνουν τις θετικές είναι οι κομμουνιστές (41,6% θετικά, 44,1% αρνητικά), ενώ οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ είναι διχασμένοι (45,4% έναντι 45,9%).
Αντίθετα, τον Αναστάσιο Πολυζωίδη γνωρίζουν και αποτιμούν θετικά κυρίως άντρες μεγαλύτεροι σε ηλικία, απόφοιτοι ΑΕΙ, με υψηλό εισόδημα και συντηρητικοί (38,2%).
Ο Αδαμάντιος Κοραής, ο σημαντικότερος Έλληνας φιλελεύθερος διανοούμενος του 19ου αιώνα, είναι ιδιαίτερα δημοφιλής σε όλες τις ομάδες των απαντησάντων ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας ή ιδεολογίας. Ιδιαιτέρως δημοφιλής αναδεικνύεται μεταξύ των αποφοίτων ΑΕΙ (92,8%), των ατόμων με υψηλότερο εισόδημα (95,1%), των σοσιαλδημοκρατών, των σοσιαλιστών και των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ (93,2%, 93,2%, και 93,8% αντίστοιχα). Καταγράφει το υψηλότερο ποσοστό αρνητικών κρίσεων μεταξύ των εθνικιστών (4,6%), οι οποίοι όμως σε ποσοστό 9 στους 10 έχουν θετική εικόνα γι’ αυτόν.
(β) Τη Μπουμπουλίνα αναφέρουν κυρίως γυναίκες (33,4%), οι νεότερης ηλικίας απαντήσαντες (32,3% έως 43,3% στις ηλικίες 35-44), οι απόφοιτοι ΑΕΙ (32%), τα άτομα με χαμηλό εισόδημα (33,6%), οι σοσιαλδημοκράτες (34,4%) και οι φιλελεύθεροι (30,2%), καθώς και οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (35,7%). Τη Μαντώ Μαυρογένους αναφέρουν οι γυναίκες (15,6%), οι νεότερης ηλικίας απαντήσαντες (17,4%), οι απόφοιτοι ΑΕΙ (12,5%), οι κομμουνιστές (16,9%), οι συντηρητικοί (14,6%), καθώς και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ (17,3%) και της ΝΔ (13,1%).
(β) Τον Ιωάννη Καποδίστρια θυμούνται κυρίως οι άντρες (6,7%), οι νεότεροι (7,3%), όσοι έχουν υψηλότερο εισόδημα (8,1%), οι εθνικιστές (7,3%), οι σοσιαλιστές (5,9%), οι ψηφοφόροι της ΝΔ (4,7%) ενώ αξιοσημείωτο είναι πως δεν αναφέρθηκε καθόλου (0%) από τους συντηρητικούς και τους κομμουνιστές.
(β) Τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο θυμούνται κυρίως οι γυναίκες (3,9%), οι ηλικίες 35-44 (7,3%), οι απόφοιτοι ΑΕΙ (4,6%), όσοι έχουν υψηλό εισόδημα (6,3%), οι σοσιαλιστές (6%), οι συντηρητικοί (4,5%) και οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (5,9%).
(β) Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι το μοναδικό νέο πρόσωπο που προστέθηκε στον κατάλογο σε σχέση με την προηγούμενη δημοσκόπηση, κυρίως λόγω των νεότερων (2,3%), των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ (1,9%) αλλά και όσων δεν ψηφίζουν τα 4 μεγαλύτερα κόμματα (3,1%).
V. Οι μεγάλες δυνάμεις
Τα ευρήματα της δεύτερης δημοσκόπησης φαίνεται να διορθώνουν τα αντίστοιχα της πρώτης. Η συμβολή της Ρωσίας[1] στον Αγώνα συνεχίζει να θεωρείται η σημαντικότερη καταγράφοντας όμως απώλειες, ενώ έχουν αυξηθεί τα ποσοστά της Γαλλίας (κυρίως) και της Μεγάλης Βρετανίας. Το ποσοστό όσων απαντούν (καθαρώς λανθασμένα) «Αυστρία» έχει επίσης μειωθεί.
Τον ρόλο της Ρωσίας αξιολογούν ως σημαντικό περισσότερο οι εθνικιστές (που έχουν και τη μεγαλύτερη δυσκολία να απαντήσουν στο ερώτημα), οι σοσιαλδημοκράτες, οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ (46,7%), αλλά όχι όσοι δηλώνουν κομμουνιστές.
Τον θετικό ρόλο της Μεγάλης Βρετανίας εκτιμούν κυρίως οι νέοι (26%), οι φιλελεύθεροι (22,1%), οι σοσιαλιστές (25,4%), κυρίως όμως οι κομμουνιστές (29,8%) αλλά και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ.
VI. O ρόλος ομάδων και θεσμών
Και στο πεδίο αυτό, οι διαφορές με την προηγούμενη δημοσκόπηση είναι ελάχιστες. Εντοπίζουμε όμως τρεις που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: Τη σημαντική πτώση των προεστών από το 48,2% στο 40,9% (με παράλληλη αύξηση του ποσοστού αρνητικών γνωμών, 36,3% [32,8%]), την αύξηση των θετικών γνωμών για τους εμπόρους από το 68,4% στο 73,3%, αλλά κυρίως την εντυπωσιακή βελτίωση της εικόνας των διανοουμένων που συνδέονται με τη φιλελεύθερη και δημοκρατική διάσταση της Επανάστασης, το ποσοστό θετικών γνωμών για τον ρόλο των οποίων αυξάνεται από το ήδη υψηλό 80,5% στο 86,5%. Το σημαντικότερο όμως είναι πως αυξάνεται η απολύτως θετική γνώμη για τον ρόλο τους από το 62,7% στο 71,5%, μια αύξηση δηλαδή 8,8 ποσοστιαίων μονάδων.
Τα σχετικά ποσοστά σημειώνουν αύξηση μεταξύ των αποφοίτων ΑΕΙ (91,6%), των ατόμων με υψηλότερα εισοδήματα και των φιλελευθέρων (91,2%).
VII. Τα Δάνεια
Αυτή είναι άλλη μια νέα ερώτηση που προσθέσαμε στη δεύτερη δημοσκόπηση. Τα αποτελέσματα έχουν μεγάλο ενδιαφέρον γιατί τα ευρήματα δεν ήταν αυτά που περιμέναμε. Οι περισσότεροι (38,2%) θεωρούν ότι τα δύο εξωτερικά δάνεια είχαν θετικό ρόλο. Ένα σημαντικό ποσοστό (13%) θεωρεί ότι είχαν θετικές αλλά και αρνητικές συνέπειες, ενώ το 32,8% θεωρεί ότι είχαν κυρίως αρνητικές συνέπειες.
Μεταξύ των απαντήσεων σημειώνονται μεγάλες διαφοροποιήσεις. Κατ’ αρχάς είναι μεγάλο το ποσοστό των ατόμων που δεν απαντούν: το 21,4% των γυναικών, το 25,6% όσων έχουν ηλικία άνω των 65, το 35,1% των αποφοίτων πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, το 20,7% όσων έχουν χαμηλότερα εισοδήματα. Επίσης, οι γυναίκες αντιμετωπίζουν τα δάνεια σαφέστατα πιο αρνητικά από τους άντρες. Η ηλικιακή ομάδα που τα βλέπει πολύ πιο θετικά από τις υπόλοιπες είναι οι ηλικίες 35-44 αλλά και οι άνω των 65 (ενώ αντιθέτως, ιδιαίτερα αρνητικά τα αποτιμούν οι ηλικίες 54-64). Θετικά αντιμετωπίζουν επίσης τα δάνεια όσοι έχουν μεσαία και υψηλότερα εισοδήματα, ενώ τα κρίνουν αρνητικά τα άτομα με χαμηλότερα εισοδήματα.
Οι πιο θετικοί απέναντι στα δάνεια είναι οι φιλελεύθεροι (47,9%) και οι πιο αρνητικοί οι κομμουνιστές (50,3%, και 65,2% οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ). Εκτός από τους σοσιαλιστές που αντιμετωπίζουν σαφέστατα με θετικό τρόπο τα δάνεια, οι άλλες ιδεολογικές ομάδες είναι μοιρασμένες. Οι ψηφοφόροι της ΝΔ είναι οι μόνοι που τα βλέπουν σαφώς θετικά και μάλιστα με μεγάλη διαφορά. Οι ψηφοφόροι όλων των άλλων κομμάτων τα αντιμετωπίζουν αρνητικά.
VII. Οι Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα
Και εδώ τα αποτελέσματα είναι παρόμοια με εκείνα της πρώτης δημοσκόπησης. Δυστυχώς, η άγνοια ως προς τις Εθνοσυνελεύσεις και τα Συντάγματα παραμένει πολύ μεγάλη, καθώς προσεγγίζει το 50%.
Από εκείνους όμως που απαντούν, η μεγάλη πλειονότητα αναδεικνύει τον δημοκρατικό και τον φιλελεύθερο χαρακτήρα των καταστατικών κειμένων, με τα σχετικά ποσοστά να αυξάνονται λίγο, αλλά ορατά σε σχέση με την πρώτη έρευνα γνώμης. Φιλελεύθερα θεωρούν τα Συντάγματα τα άτομα 35-44 ετών, οι απόφοιτοι ΑΕΙ, όσοι έχουν υψηλότερα εισοδήματα, οι φιλελεύθεροι, οι σοσιαλδημοκράτες, οι ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ και του ΚΚΕ.
IX. Τα αίτια της επιτυχίας
Και σε αυτή την ερώτηση που δεν είχε τεθεί στην πρώτη δημοσκόπηση, οι απαντήσεις ήταν πολύ ενδιαφέρουσες: Περίπου τα 2/3 των απαντησάντων (61,3%) θεωρούν ότι οι στρατιωτικές επιτυχίες των Ελλήνων ήταν αποφασιστικές για την τελική επιτυχία, ενώ το 1/3 (35,2%) θεωρεί ότι η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν απαραίτητη.
Όλες οι επιμέρους ομάδες δίνουν έμφαση στις στρατιωτικές επιτυχίες, κυρίως όσοι έχουν πρωτοβάθμια (69,5%) και δευτεροβάθμια (67,7%) εκπαίδευση, όσοι έχουν χαμηλότερα εισοδήματα (69,7%), οι εθνικιστές (69,3%), οι συντηρητικοί (68%) και οι κομμουνιστές (68,2%). Αντίθετα δίνουν μεγάλη έμφαση στην επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων οι νεότεροι (39,8%), οι απόφοιτοι ΑΕΙ (42,5%), όσοι έχουν υψηλότερα εισοδήματα (47,4),[1] οι σοσιαλιστές (45,9%) και οι ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ (43,9%).
X. Μύθοι και αλήθειες
Η ερώτηση για το κρυφό σχολειό και την Αγία Λαύρα είχε τεθεί και στην πρώτη δημοσκόπηση. Τα νέα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν πλήρως τα προηγούμενα ευρήματα. Το ποσοστό που θεωρεί ιστορικό γεγονός το κρυφό σχολειό παραμένει υψηλό (71,1%), ενώ μειώθηκε σε σχέση με την πρώτη δημοσκόπηση το ποσοστό εκείνων που το θεωρούν μύθο. Τα μεγαλύτερα ποσοστά υπέρ της ιστορικής αλήθειας του κρυφού σχολειού καταγράφονται μεταξύ των αποφοίτων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (90,6%), των εθνικιστών (91%) και των συντηρητικών (90,7%), ενώ μύθο το χαρακτηρίζουν κατά πλειοψηφία οι απόφοιτοι ΑΕΙ (63,2%) και οι κομμουνιστές (59,8%), μόνοι μεταξύ των ιδεολογικών ομάδων.
Ως προς την ιστορική αλήθεια της έναρξης της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα, οι απαντήσεις που καταγράφηκαν στην πρώτη δημοσκόπηση ήταν μοιρασμένες. Με τη νέα δημοσκόπηση συνεχίζουν να είναι μοιρασμένες, αν και έχει ενισχυθεί η πλευρά που θεωρεί πώς η Επανάσταση ξεκίνησε πράγματι στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου 1821 – μεταξύ αυτών οι ηλικιωμένοι (50,7%), όσοι έχουν πρωτοβάθμια εκπαίδευση (77,5%) και οι συντηρητικοί (69%). Αντιθέτως, ιστορικά ανακριβή θεωρούν την έναρξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα κατά πλειοψηφία οι απόφοιτοι ΑΕΙ (52,2%), όσοι έχουν υψηλά εισοδήματα (57%), οι κομμουνιστές (83,3%) και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ (72%).
Στην πρώτη δημοσκόπηση είχαμε προσθέσει και ένα όντως ιστορικό γεγονός για διαπιστώσουμε πώς αυτό αντιμετωπίζεται: τον αφορισμό του Αλέξανδρου Υψηλάντη και του Μιχαήλ Σούτσου από τον Γρηγόριο Ε´. Μόνο ένας στους τρεις Έλληνες ήταν βέβαιος ότι όντως συνέβη. Το 23,3% το θεωρούσε μύθο, ένας στους τρεις δεν ήταν σίγουρος και το 10,2% δήλωσε άγνοια.
Αυτή τη φορά ρωτήσαμε για τη σφαγή άμαχων Τούρκων και Εβραίων μετά την άλωση της Τριπολιτσάς. Το 27,2% δήλωσε άγνοια. Ένα 26,1% θεωρεί ότι είναι μύθος (όπως αντιστοίχως μύθο θεωρούσε το 23,3% τον αφορισμό Υψηλάντη και Σούτσου). Ένα εντυπωσιακό 46,7% όμως απαντά ότι η σφαγή στην Τριπολιτσά, ένα από τα μελανότερα σημεία της Ελληνικής Επανάστασης συνέβη στην πραγματικότητα. Απαντούν σωστά κυρίως οι νέοι (54,4%), οι απόφοιτοι ΑΕΙ (53,1%), όσοι έχουν μεγαλύτερο εισόδημα (64,9%), οι κομμουνιστές (58,9%), οι σοσιαλιστές (55,4%), και οι ψηφοφόροι του ΣΥΡΙΖΑ (53,3%). Αντίθετα αμφισβητούν το γεγονός με υψηλά ποσοστά οι απόφοιτοι πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (32,3%), όσοι έχουν χαμηλότερο εισόδημα (34,5%) και οι συντηρητικοί (43,7%).
XI. Πέτυχε η Επανάσταση;
Σε μια νέα ερώτηση που θέσαμε στην δεύτερη αυτή δημοσκόπηση, διαπιστώνουμε ότι μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας θεωρεί ότι τα 200 χρόνια της ιστορικής πορείας του ελληνισμού μετά το 1821 δεν δικαίωσαν τις προσδοκίες των Επαναστατών. Ικανοποιημένο δηλώνει το 39,3%, ένα υψηλό ποσοστό (28,3%) είναι αμφίθυμο, και το 30,1% θεωρεί ότι η νεότερη Ελλάδα δεν δικαίωσε τις προσδοκίες των Αγωνιστών του 1821. Περισσότερο ικανοποιημένοι είναι οι ηλικιωμένοι, οι απόφοιτοι ΑΕΙ, όσοι έχουν υψηλότερα εισοδήματα, οι φιλελεύθεροι αλλά και οι συντηρητικοί και οι σοσιαλδημοκράτες, οι ψηφοφόροι ΝΔ, ΚΙΝΑΛ και ΣΥΡΙΖΑ. Λιγότερο ικανοποιημένοι αναδεικνύονται οι νέοι, οι εθνικιστές, οι κομμουνιστές και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ.
XII. Πόσο καλά γνωρίζουμε την Επανάσταση;
Τον Δεκέμβριο του 2020, λίγες μέρες πριν εισέλθουμε στο επετειακό έτος της διακοσιετηρίδας, οι Έλληνες δηλώνουν κάπως πιο αισιόδοξοι ως προς το επίπεδο γνώσεων των συμπατριωτών τους για την Επανάσταση. Σε ό,τι αφορά τους εαυτούς τους, τα αντίστοιχα ποσοστά παραμένουν μεγαλύτερα – τουλάχιστον ο ένας στους δύο απαντήσαντες δηλώνει πως οι ίδιοι γνωρίζουν καλά την Επανάσταση.
Τη μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση έχουν οι άντρες, οι ηλικιωμένοι, οι απόφοιτοι ΑΕΙ, όσοι έχουν υψηλά εισοδήματα και οι ψηφοφόροι του ΚΙΝΑΛ.
XIII. Τα 200 Χρόνια
Η τελευταία ερώτηση αφορά τα 200 χρόνια ελληνικής ιστορίας μετά την Επανάσταση. Ιδιαίτερη σημασία έχει πως ο ένας στους πέντε ερωτηθέντες αδυνατεί να απαντήσει. Από το υπόλοιπο 80%, οι περισσότεροι (σχεδόν το 50%) δίνουν απαντήσεις που αναφέρονται στον γεωπολιτικό προσανατολισμό της χώρας, ήδη από το 1822, προς τη Δύση, στον θεσμικό εκσυγχρονισμό, στη δημοκρατική και φιλελεύθερη παράδοση ελευθερίας και στο κράτους δικαίου. Επίσης επισημαίνουν την οικονομική ανάπτυξη, την εκπαίδευση, τις υποδομές κλπ. Το 43,1% επιλέγει στιγμές ηρωισμού, εθνικής ανάτασης, εδαφικής επέκτασης αλλά και αντίστασης στον αυταρχισμό. Τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας επιλέγουν κυρίως άντρες, μεγάλης ηλικίας και με υψηλότερο εισόδημα, φιλελεύθεροι, ψηφοφόροι της ΝΔ και του ΚΙΝΑΛ. Τη συνταγματική παράδοση ξεχωρίζουν όσοι έχουν υψηλή μόρφωση, υψηλότερα εισοδήματα, είναι σοσιαλιστές ή σοσιαλδημοκράτες και ψηφίζουν ΚΙΝΑΛ. Τα πολεμικά γεγονότα επιλέγουν οι νεότεροι, οι εθνικιστές και οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ που βέβαια έχουν υψηλά ποσοστά και στην ανάδειξη της εθνικής αντίστασης.
XIV. Συμπεράσματα
Η δεύτερη δημοσκόπηση του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών - Μάρκος Δραγούμης (ΚΕΦίΜ) επιβεβαίωσε πλήρως τα ευρήματα της πρώτης σχεδόν σε όλα τα ερωτήματα που τέθηκαν για δεύτερη φορά. Όμως διαγράφεται ταυτόχρονα ένα αυξημένο ενδιαφέρον για την περίοδο του Αγώνα (όχι όμως όση θα περιμέναμε) που όμως δεν αλλάζει τις παγιωμένες πεποιθήσεις. Έτσι, καταγράφονται υψηλά ποσοστά άγνοιας ανάμεσα στις γυναίκες και όσους έχουν χαμηλό μορφωτικό και εκπαιδευτικό επίπεδο.
Το σημαντικότερο εύρημα είναι η αξιοσημείωτη αύξηση των ποσοστών αναγνώρισης της μεγάλης συνεισφοράς των φιλελεύθερων προσωπικοτήτων (Μαυροκορδάτος), των ομάδων (διανοούμενοι) και των θεσμών (Συντάγματα).
Φυσικά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα νέα ευρήματα, όπως:
(α) ο εντοπισμός των γεγονότων που θεωρούνται κρίσιμα ή είναι απλώς γνωστά, και η γεωγραφική και χρονική διάσταση.
(β) η μάλλον θετική αντιμετώπιση των δύο εξωτερικών δανείων που έχουν δαιμονοποιηθεί από τη λαϊκότροπη ιστορία.
(γ) η σαφής προτεραιότητα των στρατιωτικών γεγονότων έναντι της διπλωματίας ως παραγόντων στους οποίους θεωρείται ότι οφείλεται η επιτυχής κατάληξη του αγώνα.
(δ) η ανθεκτικότητα των μύθων.
(ε) η μεγάλη άγνοια για ιστορικά γεγονότα της Επανάστασης, αλλά και της ιστορικής διαδρομής των 200 ετών έκτοτε.
(στ) η αμφιθυμία σχετικά με την πορεία της Ελλάδας από την Επανάσταση μέχρι σήμερα.
(ζ) η εκτίμηση του προσανατολισμού της χώρας προς τη Δύση, τους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας και τον διαρκή εκσυγχρονισμό.
Δείτε τη δημοσκόπηση του 2019
Με την υποστήριξη
Αυτή η έρευνα πραγματοποιήθηκε με τη χορηγική υποστήριξη του John Templeton Foundation. Οι απόψεις που εκφράζονται στην παρούσα μελέτη ανήκουν στους συγγραφείς της και δεν εκφράζουν απαραίτητα τις απόψεις του John Templeton Foundation.
[vc_row][vc_column][/vc_column][/vc_row]