Με αφορμή τη συμπλήρωση 177 ετών από την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου, φιλοξενούμε το σχόλιο του καθηγητή και διευθυντή ερευνών του ΚΕΦίΜ Αριστείδη Χατζή για το περιεχόμενο και τη σημασία του Συντάγματος που παραχώρησε ο Όθωνας το 1844.

Σαν σήμερα, πριν από 177 χρόνια, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1843, έγινε το περίφημο κίνημα κατά του Όθωνα. 16 χρόνια μετά την αναστολή της ισχύος του Συντάγματος της Τροιζήνας οι Έλληνες απαίτησαν Σύνταγμα από τον Βαυαρό Βασιλιά τους. Η Ελλάδα, έτσι, απέκτησε το πρώτο της Σύνταγμα ως αναγνωρισμένο διεθνώς κράτος, το Σύνταγμα του 1844. Δεν μετατράπηκε βέβαια ξαφνικά σε φιλελεύθερη δημοκρατία (θα αρχίσει να γίνεται, 20 χρόνια αργότερα, μια από τις πρώτες στην Ευρώπη), έγινε όμως συνταγματική μοναρχία. Πολύ σημαντικό για την εποχή και καθόλου δεδομένο.

Έχουμε σήμερα τη δυνατότητα όχι μόνο να διαβάσουμε το Σύνταγμα του 1844 αλλά και τα πρακτικά της συζήτησης που κυκλοφορούν σε έντυπη μορφή αλλά και σε ηλεκτρονική (στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων). Σας καλώ να ξεφυλλίσετε τις 740 σελίδες γιατί έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η συζήτηση, σε πολλές περιπτώσεις, είναι υψηλού επιπέδου. Οι αναφορές στη διεθνή συνταγματική θεωρία αλλά κυρίως στην πολιτική θεωρία της εποχής άφθονες.

Σημαντικότερο κι από το Σύνταγμα είναι αυτό που ακολούθησε, δηλαδή ο Εκλογικός Νόμος της 18ης Μαρτίου 1844. Πρόκειται για τον πρώτο (στην υφήλιο) νόμο που καθιερώνει σχεδόν καθολική και άμεση ψηφοφορία των ανδρών και ο οποίος δεν καταργήθηκε σύντομα όπως οι άλλοι παλαιότεροι (π.χ. της Γαλλικής Επανάστασης). Αντιγράφω:

Άρθρο 5. Το δικαίωμα του ψηφοφορείν ανήκει εις όλους τους εντός του Βασιλείου γεννηθέντας Έλληνας, ή τους αποκτήσαντας το δικαίωμα του πολίτου κατά τους καθεστώτας Νόμους, συμπληρώσαντας το 25 έτος της ηλικίας των, έχοντας προσέτι ιδιοκτησίαν τινά εντός της επαρχίας, όπου έχουσι την πολιτικήν διαμονήν των, ή εξασκούντας εν αυτή οποιονδήποτε επάγγελμα, ή ανεξάρτητον επιτήδευμα.

Εξαιρούνται α) οι διατελούντες υπό ανάκρισιν επί κακουργήματι· β) οι προσκαίρως, ή δια παντός στερηθέντες κατά συνέπειαν δικαστικής αποφάσεως του δικαιώματος του ψηφοφορείν· γ) οι στερούμενοι της ελευθέρας διαχειρίσεως της περιουσίας των.

Τι σημαίνουν τα παραπάνω; Ότι ψηφίζουν όλοι με ελάχιστες εξαιρέσεις. Αν δεν είχες ακίνητη ιδιοκτησία αρκούσε και η κινητή, να είχες δηλαδή ένα, μικρό έστω, εισόδημα. Πέραν των ειδικών περιπτώσεων του δεύτερου εδαφίου δεν ψήφιζαν οι άνεργοι – αλλά άνεργοι τότε, ουσιαστικά, δεν υπήρχαν. Υπήρχαν άεργοι, ζητιάνοι, περιπλανώμενοι άστεγοι κλπ. Δεν ψήφιζαν επίσης οι μαθητευόμενοι τεχνίτες (τα «τσιράκια» – μέχρι να γίνουν τα ίδια τεχνίτες) και οι οικόσιτοι υπηρέτες. Το σκεπτικό ήταν ότι αν ψήφιζαν άτομα που δεν είχαν ανεξάρτητη οικονομική οντότητα, θα ήταν έρμαια των κυρίων τους, θα τους έδιναν δηλαδή περισσότερες ψήφους, ανάλογα με την οικονομική επιφάνειά τους. Ο νομοθέτης ήθελε να το αποτρέψει αυτό.

Το αποτέλεσμα είναι ότι από το 1844 και μετά στην Ελλάδα έχουν δικαίωμα ψήφου οι 9 στους 10 άνδρες, όταν την ίδια εποχή ψηφίζει ένας στους 12-15 Βρετανούς (κι αυτό μετά τo Reform Act του 1832) και ο ένας στους 70-80 Γάλλους. Στις δε Η.Π.Α., την πατρίδα της αβασίλευτης φιλελεύθερης δημοκρατίας και του Συντάγματος, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού όχι μόνο δεν ψηφίζει αλλά ζει στη σκλαβιά. Που οι μεγάλοι founding fathers δεν φροντίζουν να καταργήσουν.

Πρέπει να είμαστε περήφανοι για αυτήν τη διεθνή πρωτιά της μικρής, φτωχής, αδύναμης πατρίδας μας. Αυτή ήταν η κληρονομιά μιας δημοκρατικής και φιλελεύθερης επανάστασης. Τώρα, το πόσο ώριμη ήταν η παραδοσιακή ελληνική κοινωνία για καθολική ψηφοφορία, το πώς λειτούργησε αυτή και ποια ήταν η ποιότητα της εκλογικής διαδικασίας, είναι ζητήματα που θα συζητήσουμε μια άλλη φορά.

Πάντως, δεν έγινε καν συζήτηση για ψήφο στις γυναίκες. Άλλωστε εκείνη ακριβώς την εποχή οργανώνεται στις Η.Π.Α. το κίνημα για την ψήφο των γυναικών με πρωταγωνίστριες ακτιβίστριες που ορισμένες είχαν εμπλακεί και στα φιλελληνικά κομιτάτα στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Οι Ελληνίδες θα αργήσουν πολύ να αποκτήσουν δικαιώματα ψήφου και εκλογής. Θα ψηφίσουν ελάχιστες στις δημοτικές εκλογές του μεσοπολέμου και θα αποκτήσουν τελικά το δικαίωμα ψήφου το 1952.

Εξώφυλλο: Στην εικόνα ο γνωστός πίνακας «ανώνυμου» καλλιτέχνη που θα δείτε στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών: