Αυτόγραφη διαταγή του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ της 1ης Ιουνίου 1824 με θέμα την απασχόληση Αλβανών μισθοφόρων. Από το αρχείο του Σουκρού Ιλιτζάκ, που τον ευχαριστώ για την παραχώρηση.

Του Αριστείδη Χατζή*

«Τις ενέργειες του μιλλετιού των Ρωμηών δεν τις χωρά ο νους. Παρότι πολλοί απ’ αυτούς σφαγιάστηκαν και ακόμη σφαγιάζονται, εντούτοις δεν αποθαρρύνονται και δεν αλλάζουν συμπεριφορά».

Το απόσπασμα προέρχεται από αυτόγραφο διάταγμα του σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ με ημερομηνία 5-6 Απριλίου 1821. Περιλαμβάνεται στο πρόσφατο βιβλίο «Η οργή του σουλτάνου: Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ το 1821» (Εκδόσεις ΕΑΠ, 2021) των Ηλία Κολοβού, Σουκρού Ιλιτζάκ και Μοχάμαντ Σχαριάτ-Παναχί. Εκεί θα βρείτε 62 αυτοκρατορικά διατάγματα του 1821, μεταφρασμένα από τα οθωμανικά τουρκικά, που όλα αφορούν την Ελληνική Επανάσταση, μαζί με μια αναλυτική χρησιμότατη ιστορική εισαγωγή. Οπως βλέπετε στην εικόνα, αυτά τα διατάγματα είναι σχολιασμένα με κόκκινο μελάνι από τον ίδιο τον σουλτάνο.

Για την Ελληνική Επανάσταση έχουμε πάρα πολλά τεκμήρια. Ομως μέχρι πρόσφατα είχαμε διαθέσιμες κυρίως δύο οπτικές γι’ αυτήν, την ελληνική και την ευρωπαϊκή. Η οθωμανική οπτική δεν μας ήταν τόσο ξεκάθαρη, αν και τα τεκμήρια δεν έλειπαν. Το σημαντικότερο έργο μέχρι πρόσφατα ήταν η «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (1960) του Νικηφόρου Μοσχόπουλου, που αποτελούσε μια ενδιαφέρουσα αντιπαραβολή κειμένων Ελλήνων και Οθωμανών ιστορικών. Είχαμε και κάποια ελάχιστα σπαράγματα τουρκικών εγγράφων που είχαν βρεθεί σε Οθωμανούς αιχμαλώτους, όπως αυτό το απόσπασμα από επιστολή του Μεχμέτ Ρεσίτ Πασά (Κιουταχή) προς τον Βεζίρη της Βούλας. Την υπογράφει στις 23 Αυγούστου 1826, 20 ημέρες μετά την έναρξη της πολιορκίας της Ακρόπολης από τον ίδιο:

«Οπως γνωρίζεις, το φρούριο των Αθηνών [η Ακρόπολη] είναι χτισμένο εδώ και πάρα πολύ καιρό πάνω σε ένα ψηλό και δύσβατο βράχο. Δεν μπορεί να κατασκευαστεί υπόνομος εκεί, ούτε μπορείς να κάνεις έφοδο εύκολα εναντίον του. […] Κυρίως όμως το φρούριο αυτό, επειδή είναι τόσο παλιό και επειδή απ’ αυτόν τον τόπο βγήκαν πολλοί περιβόητοι φιλόσοφοι αλλά και επειδή τα τεχνικά έργα της αρχαιότητας προξενούν θαυμασμό στους μορφωμένους Ευρωπαίους, γι’ αυτό και όλοι οι Ευρωπαίοι, αλλά και τα υπόλοιπα έθνη των απίστων, βλέπουν αυτό το φρούριο σαν να είναι το ίδιο τους το σπίτι. Επειδή οι Ευρωπαίοι και τα άλλα άπιστα έθνη που είναι χριστιανικά, το αντιμετωπίζουν ως τόπο προσκυνήματος, το υπερασπίζονται τώρα και κάνουν ό,τι μπορούν για να μη χαθεί από τον έλεγχο των άπιστων αποστατών. Συμφώνησαν, λοιπόν, και υποσχέθηκαν να τους βοηθήσουν [τους Ελληνες] και στην ξηρά και στη θάλασσα».

Ολα αυτά ήταν πολύ χρήσιμα, αλλά τα τελευταία χρόνια μάθαμε πολύ περισσότερα για την οθωμανική οπτική. Μια ομάδα εξαιρετικών οθωμανολόγων, Ελλήνων, Τούρκων, αλλά και Ιρανών στην καταγωγή όπως ο Σχαριάτ-Παναχί, οι οποίοι ζουν σήμερα όλοι στην Ελλάδα, αξιοποιούν τα πλουσιότατα και σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτα οθωμανικά αρχεία της περιόδου, αλλά ξαναδιαβάζουν και τους Οθωμανούς ιστοριογράφους (όπως ο Σανί-ζαντέ, ο Τζεβντέτ Πασάς, ο Εσάτ Εφέντης κ.ά.), αξιοποιώντας ταυτόχρονα και τα Οθωμανικά Αρχεία της Πρωθυπουργίας, όπως κάνει ο Λεωνίδας Μοίρας στο βιβλίο «Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών», που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Τόπος. Βλέπουμε εκεί μια πολύ πιο σύνθετη εικόνα για τους Οθωμανούς από τη δισδιάστατη της παλαιότερης παραδοσιακής ιστοριογραφίας. Για παράδειγμα, μαθαίνουμε ότι ο ικανότατος ναύαρχος Χιουσρέβ Πασά (διάδοχος του σκοτωμένου Καρά-Αλή και του αποκεφαλισμένου Καρά Μεχμέτ), σε συνομιλία με Αυστριακό διπλωμάτη, αναγνωρίζει το πόσο εγκληματικό πολιτικό λάθος ήταν η καταστροφή της Χίου:

«Κανένας δεν ξέρει καλύτερα από μένα την ανεπανόρθωτη ζημιά που προκαλέσαμε με την καταστροφή στη Χίο. Οι αυτουργοί είναι υπεύθυνοι μπροστά στον Αλλάχ και στον Αφέντη μας για το αίμα αθώων που έχυσαν χωρίς λόγο σε αυτήν την περίσταση. […] Γνωρίζω ότι η Ευρώπη έχει τα μάτια της στραμμένα πάνω μας».

Διαφοροποιείται, έτσι, από τον Βαχίτ Πασά (τις απόψεις του οποίου γνωρίζουμε από το 1861), όμως και ο ίδιος θα συμπεριφερθεί με τον ίδιο τρόπο στα Ψαρά, ένα χρόνο αργότερα. Θα είναι ο τρίτος Καπουδάν Πασάς που την πορεία του στο Αιγαίο θα τη διακόψει βίαια ο Κανάρης με το πυρπολικό του, αλλά και ο μόνος που θα επιζήσει και θα μετατεθεί.

Σε ένα άλλο βιβλίο που κυκλοφόρησε το 2019, «Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση (από τον Γιουσούφ Μπέη στον Αχμέτ Τζεβντέτ Πασά» (έκδοση του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών), οι συγγραφείς Σοφία Λαΐου και Μαρίνος Σαρηγιάννης προσφέρουν άλλο ένα χρησιμότατο πανόραμα της οθωμανικής πολιτικής σκέψης και της πρόσληψης της Επανάστασης από τους Οθωμανούς. Εκεί δημοσιεύεται και μια πολύτιμη μαρτυρία ενός Οθωμανού στρατιωτικού αξιωματούχου, του Γιουσούφ Μπέη, που βρέθηκε στην Πελοπόννησο για να συλλέξει φόρους ως φοροενοικιαστής, καταγόταν από το Ναύπλιο και είναι από αυτούς που μεταφέρθηκαν στη Σμύρνη, μετά τη συμφωνία παράδοσης. Η διήγηση του Γιουσούφ μάς βοηθά να ξαναδούμε γνωστά γεγονότα (όπως τη μάχη στα Δερβενάκια) κυριολεκτικά από την άλλη πλευρά, να κατανοήσουμε τα συναισθήματα των Οθωμανών, να νιώσουμε την εμπειρία του «άλλου»:

«Μέχρι και αυτή τη στιγμή ο ταπεινός καίγομαι όλο φωτιά και βασανίζομαι με όλες τις αναμνήσεις και τις λεπτομέρειες από τα προηγούμενα γεγονότα στα οποία υπήρξα μάρτυρας, τον αποχωρισμό και τον πόνο των συγγενών και των οικείων, τα βάσανα και τις δυσκολίες που τράβηξα, την καταπίεση και τις λοιδορίες της τυραννικής μοίρας».

Ο Γιουσούφ γράφει μετά το 1828, όταν έχουν τελειώσει όλα, αλλά πολλά σημεία του κειμένου δεν μπορούν παρά να μας θυμίσουν ένα άλλο χειρόγραφο Οθωμανού Μωραΐτη, γραμμένο πριν από μισόν αιώνα, εκείνο του Σουλεϋμάν Πενάχ Εφέντη (βλ. Νεοκλής Σαρρής, «Προεπαναστατική Ελλάδα και Οσμανικό Κράτος», Ηρόδοτος 1993). Ο θρήνος του Γιουσούφ θυμίζει την πρόβλεψη του Σουλεϋμάν, 36 χρόνια πριν από την Επανάσταση: «Οι χώρες φεύγουν από τα χέρια μας», τη διαπίστωση του μεταρρυθμιστή σουλτάνου Σελήμ Γ΄ το 1790: «Στον ρεαγιά δεν απέμεινε αντοχή» και την ποιητική προφητεία του Μουσταφά Γ΄, του σουλτάνου των Ορλωφικών: «Αυτός ο κόσμος γκρεμίζεται και μη νομίζεις πως θα διορθωθεί σε μας».
Η είδηση για την κήρυξη της Επανάστασης στη Μολδοβλαχία έφτασε στην Κωνσταντινούπολη το απόγευμα της 1ης Μαρτίου. Οι οθωμανικές αρχές, πιθανόν, είχαν ήδη πληροφορηθεί τα γεγονότα από τον Ρώσο πρέσβη Στρογκανόφ. Ο σεϊχουλισλάμης Τσερκέζ Χατζή Χαλίλ Εφέντης προστάτεψε τους Ελληνες από μια γενική σφαγή εξαιτίας της φοβερής οργής του σουλτάνου. Αρνήθηκε να εκδώσει φετβά για τη σφαγή αθώων και έτσι οι εκτεταμένες σφαγές δεν εξελίχθηκαν σε κανονική γενοκτονία. Ακόμη και μεγάλοι βεζίρηδες όπως ο Σεγίτ Αλή Πασάς και ο Μπεντερλής Αλή Πασάς δεν είχαν τη διάθεση να μετατραπούν σε εκτελεστικά όργανα μιας τυφλής οργής. Στα αυτόγραφα διατάγματα του ικανότατου μεταρρυθμιστή Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄ βλέπουμε σε τι βαθμό τον έχει συγκλονίσει αυτό που συμβαίνει και πόσο εμπλέκεται ο ίδιος προσωπικά στην αντιμετώπιση της κρίσης, αλλά και πόσα μεγάλα πολιτικά σφάλματα διαπράττει. Στην αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του («A Radical Rethinking of Empire», 2011) στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ, μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές στην ελληνική ιστορία των τελευταίων δεκαετιών, ο Σουκρού Ιλιτζάκ τονίζει πόσο οδυνηρό και αφυπνιστικό ήταν το σοκ για το αυτοκρατορικό σύστημα, αλλά και πόσο περιορισμένα τα όρια κατανόησης της Επανάστασης καθώς και προσαρμογής του οθωμανικού κράτους στην «αποστασία των Ρωμιών».

Βρείτε το άρθρο στην kathimerini.gr

*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 12.7.2021 και αποτελεί μέρος της σειράς άρθρων για την Επανάσταση του 1821, στο πλαίσιο της συνεργασίας του ΚΕΦίΜ με την εφημερίδα με αφορμή το εκπαιδευτικό προγράμμα : «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση». Μάθετε περισσότερα εδώ.

Το προηγούμενο άρθρο της σειράς, με τίτλο “Μια επιλογή ζωής”, μπορείτε να διαβάσετε εδώ.